زمان تقریبی مطالعه: 24 دقیقه
 

تقبیل (دانشنامه‌حج)





تقبیل به معنای بوسیدن، از مسائلی است که در علم فقه و کلام از آن بحث شده است. بوسیدن حجر الاسود و رکن یمانی از مستحبات حج و بوسیدن همسر از محرمات احرام است. برخی از سلفی‌ها بوسیدن قبر پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) و اهل بیت (علیهم‌السلام) را شرک می‌پندارند. برخی موارد تقبیل خوب در شریعت عبارتند از: تقبیل ارکان کعبه، تقبیل قبور پیامبران و امامان و اولیای الهی، تقبیل مصحف و تقبیل زائر خانه خدا.


۱ - معنای لغوی و اصطلاحی


«تقبیل» از ریشه «ق ـ ب ـ ل» به معنای بوسیدن است
[۱] فراهیدی، خلیل بن احمد، العین، ج۵، ص۱۶۸.    
[۲] حمیری، نشوان، شمس العلوم، ج۸، ص۴۹۸.    
[۳] ابن ‌منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ج۱۱، ص۵۴۴، «قبل».    
و در منابع فقهی نیز به همین معنا به کار می‌رود و با واژگانی چون قُبله
[۴] رافعی، عبدالکریم بن محمد، فتح العزیز، ج۷، ص۴۸۰.    
[۵] نووی، یحیی بن شرف، المجموع، ج۸، ص۳۵.    
[۶] شروانی، احمد بن قاسم، حواشی الشروانی۴، ص۸۴.    
و لثم
[۷] سلار دیلمی، حمزه بن عبدالعزیز، المراسم العلویه، ص۱۰۵.    
[۸] حلی، حسن بن یوسف، مختلف الشیعه، ج۴، ص۱۹۵.    
نیز بدان اشاره می‌شود. از بُعد فقهی، احکامی گوناگون بر این رفتار ترتب می‌یابد. از جمله احکام آن در باب حج، حرمت بوسیدن همسر در حال احرام
[۹] رافعی، عبدالکریم بن محمد، فتح العزیز، ج۷، ص۴۸۰.    
[۱۰] عاملی، محمد بن مکی، الدروس الشرعیه، ج۱، ص۳۷۲.    
[۱۱] زحیلی، وهبة، الفقه الاسلامی، ج۳، ص۲۳۰۴.    
و استحباب بوسه بر حجرالاسود و دیگر مکان‌های مقدس در حرمین است.

۲ - بحث کلامی


از جنبه کلامی،‌اندکی از افراد بوسه بر مکان‌های مقدس را شرک خوانده‌اند و بسیاری به آن پاسخ داده‌اند. یکی از تک‌نگاری‌هایی که از این جنبه به موضوع پرداخته، کتاب ازاحة الوسوسة عن جواز تقبیل الاعتاب المقدسه نگاشته ملا عبدالله مامقانی (م ۱۳۵۱ق)
[۱۲] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۱، ص۵۲۸.    
است.

۳ - موارد تقبیل در حج


مواردی از تقبیل که در مبحث حج و حرمین شریفین، بدان‌ها پرداخته شده، عبارتند از:

۳.۱ - حجرالاسود


بر پایه منابع روایی، نخستین بار حضرت آدم (علیه‌السلام) به بوسیدن حجرالاسود پرداخت.
[۱۳] شیخ کلینی، الکافی، ج۴، ص۱۸۶.    
[۱۴] شیخ صدوق، علل الشرائع، ج۲، ص۴۲۷.    
[۱۵] هدایة شافعی، محمد بن ادریس، الامه، ج۵، ص۳۱۴.
روایت شده که پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) و امامان معصوم:
[۱۶] شیخ کلینی، الکافی، ج۴، ص۴۰۸.    
[۱۷] شیخ کلینی، الکافی، ج۴، ص۵۳۲.    
[۱۸] بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح بخاری، ج۲، ص۱۵۱.    
[۱۹] بیهقی، احمد بن حسین، السنن الکبری، ج۵، ص۷۴.    
و صحابه
[۲۰] ابن حنبل، احمد بن محمد، مسند احمد، ج۱، ص۲۷۵.    
[۲۱] قشیری نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۲، ص۹۲۵.    
حجرالاسود را می‌بوسیده‌اند. در برخی روایات، بوسیدن حجرالاسود به معنای تجدید پیمان با خداوند شمرده شده
[۲۲] شیخ کلینی، الکافی، ج۴، ص۱۸۵.    
[۲۳] شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۱۹۱.    
و در پاره‌ای منابع، بوسه دیانت (قُبلة الدیانه) خوانده شده است.
[۲۴] بدرالدین العینی، محمود بن احمد، عمدة القاری، ج۱۱، ص۲۴۱.    
[۲۵] ابن نجیم، زین‌الدین بن ابراهیم، البحر الرائق، ج۸، ص۲۲۶.    

فقیهان امامی
[۲۶] حلبی، علی بن حسن، اشارة السبق، ص۱۳۲.    
[۲۷] شهید ثانی، الروضة البهیه، ج۲، ص۲۵۵.    
[۲۸] طباطبایی، علی بن محمدعلی، ریاض المسائل، ج۷، ص۳۷.    
و اهل سنت
[۲۹] شافعی، محمد بن ادریس، الام، ج۲، ص۱۸۶.    
[۳۰] نووی، یحیی بن شرف، المجموع، ج۸، ص۳۳.    
[۳۱] نووی، یحیی بن شرف، المجموع، ج۸، ص۲۶۵.    
[۳۲] ابن قدامه مقدسی، الشرح الکبیر، ج۳، ص۳۵۸.    
بوسیدن حجرالاسود را همراه با استلام آن، جز برای زنان
[۳۳] ماوردی، علی بن محمد، الحاوی الکبیر، ج۴، ص۱۳۶.    
[۳۴] گلپایگانی، سید محمدرضا، ارشاد السائل، ص۸۵.    
[۳۵] تبریزی، میرزا جواد، صراط النجاة، ج۳، ص۱۶۵.    
و در صورت ازدحام،
[۳۶] ماوردی، علی بن محمد، الحاوی الکبیر، ج۴، ص۱۳۶.    
[۳۷] موسوی شاهرودی، سید مرتضی، جامع الفتاوی، ص۹۵.
مستحب دانسته‌اند. در شماری از منابع فقهی، به پیروی از برخی احادیث، بوسیدن جزء مفهوم اصطلاحی «استلام» قلمداد شده است.
[۳۸] مغربی، نعمان بن محمد، دعائم الاسلام، ج۱، ص۳۱۴.    
[۳۹] آبی ازهری، صالح، الثمر الدانی، ص۳۶۶.    
اندکی از فقیهان بوسیدن حجرالاسود را از واجبات حج به شمار آورده‌اند.
[۴۰] سلار دیلمی، حمزه بن عبدالعزیز، المراسم العلویه، ص۱۰۵.    
[۴۱] قیروانی، عبدالله بن ابی‌زید، رسالة القیروانی، ص۱۴۹.    
[۴۲] نفراوی، احمد بن غنیم، الفواکه الدوانی، ج۲، ص۱۷۰-۱۷۲.    

بر اساس دیدگاه‌هایی در فقه اسلامی، بوسیدن حجرالاسود در این موارد مستحب است: ا. آغاز طواف.
[۴۳] شیخ مفید، المقنعه، ص۴۰۲.    
[۴۴] ابن قدامه مقدسی، الشرح الکبیر، ج۲، ص۴۰.    
[۴۵] رافعی، عبدالکریم بن محمد، فتح العزیز، ج۷، ص۳۱۷.    
ب. آغاز هر شوط از طواف
[۴۶] شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۵۳۱.    
[۴۷] شیخ مفید، المقنعه، ص۴۰۲.    
[۴۸] شهید ثانی، الروضة البهیه، ج۲، ص۲۵۵.    
به ویژه در شوط‌های فرد (یکم، سوم، پنجم، هفتم)
[۴۹] رافعی، عبدالکریم بن محمد، فتح العزیز، ج۷، ص۳۱۶.    
[۵۰] نووی، یحیی بن شرف، المجموع، ج۸، ص۳۵.    
یا در شوط‌های اول و آخر.
[۵۱] شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۵۳۱.    
[۵۲] عاملی، محمد بن مکی، الدروس الشرعیه، ج۱، ص۳۹۸.    
[۵۳] شروانی، احمد بن قاسم، حواشی الشروانی، ج۴، ص۸۵.    
ج. پس از گزاردن نماز طواف و پیش از به جا آوردن سعی.
[۵۴] شیخ طوسی، المبسوط، ج۱، ص۳۷۷.    
[۵۵] حطاب رعینی، محمد بن محمد، مواهب الجلیل، ج۳، ص۱۰۹.    
[۵۶] انصاری، زکریا بن محمد، اسنی المطالب، ج۱، ص۴۸۳.    

به باور بسیاری از فقیهان امامی
[۵۷] شیخ مفید، المقنعه، ص۴۰۲.    
[۵۸] نراقی، احمد، مستند الشیعه، ج۱۲، ص۶۶.    
[۵۹] نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۱۹، ص۳۴۵.    
واهل سنت،
[۶۰] سرخسی، محمد بن احمد، المبسوط، ج۴، ص۱۰.    
[۶۱] نووی، یحیی بن شرف، المجموع، ج۸، ص۵۷.    
[۶۲] ابن قدامه مقدسی، عبدالله بن احمد، المغنی، ج۳، ص۳۹۵.
هرگاه بوسیدن حجرالاسود ممکن نباشد، دست کشیدن بر آن و سپس بوسیدن دست مستحب است. به تصریح شماری از فقیهان، در این حالت، بوسیدن دست پس از اشاره کردن به حجرالاسود نیز استحباب دارد.
[۶۳] نراقی، احمد، مستند الشیعه، ج۱۲، ص۶۷.    

در منابع فقهی امامی و اهل سنت، بوسیدن حجرالاسود آدابی دارد؛ از جمله: جویدن اذخر پیش از بوسیدن حجرالاسود،
[۶۴] شیخ کلینی، الکافی، ج۴، ص۳۹۸.    
طهارت داشتن هنگام بوسیدن آن،
[۶۵] صعیدی عدوی، علی، حاشیة العدوی، ج۱، ص۶۶۴.    
سه بار بوسیدن حجرالاسود،
[۶۶] نووی، یحیی بن شرف، المجموع، ج۸، ص۳۳-۳۵.    
[۶۷] شربینی، محمد بن احمد، مغنی المحتاج، ج۱، ص۴۸۸.    
گفتن الله‌ اکبر با هر بوسه،
[۶۸] حطاب رعینی، محمد بن محمد، مواهب الجلیل، ج۴، ص۱۰۸.    
[۶۹] زحیلی، وهبة، الفقه الاسلامی، ج۳، ص۲۱۵۳.    
بی‌صدا بودن بوسه بر حجرالاسود،
[۷۰] ماوردی، علی بن محمد، الحاوی الکبیر، ج۴، ص۱۳۵.    
[۷۱] نووی، یحیی بن شرف، المجموع، ج۸، ص۱۳.    
[۷۲] حطاب رعینی، محمد بن محمد، مواهب الجلیل، ج۳، ص۱۰۸.    
[۷۳] ابن نجیم، زین‌الدین بن ابراهیم، البحر الرائق، ج۲، ص۵۷۳.    
و نهادن صورت
[۷۴] دسوقی، محمد بن احمد، حاشیة الدسوقی، ج۲، ص۴۱.    
و پیشانی بر حجرالاسود پس از بوسیدن آن.
[۷۵] رافعی، عبدالکریم بن محمد، فتح العزیز، ج۷، ص۳۱۸.    
[۷۶] نووی، یحیی بن شرف، المجموع، ج۸، ص۳۳.    
[۷۷] ماوردی، علی بن محمد، الحاوی الکبیر، ج۴، ص۱۳۶.    


۳.۲ - رکن یمانی


بر پایه برخی روایات، پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) و امامان (علیهم‌السلام) افزون بر حجرالاسود، رکن یمانی را نیز می‌بوسیده‌اند.
[۷۸] شیخ کلینی، الکافی، ج۴، ص۴۰۸.    
[۷۹] فاکهی، محمد بن اسحاق، اخبار مکه، ج۱، ص۱۲۲.    
از این‌رو، بسیاری از فقیهان امامی
[۸۰] علم‌الهدی، علی بن حسین، الانتصار، ص۲۵۶.    
[۸۱] عاملی، محمد بن مکی، الدروس الشرعیه، ج۱، ص۳۹۹.    
[۸۲] شهید ثانی، الروضة البهیه، ج۲، ص۲۵۵.    
و شماری از فقیهان اهل سنت
[۸۳] ابن عابدین، محمدامین بن عمر، حاشیة رد المحتار، ج۶، ص۷۰۳.
[۸۴] شوکانی، محمد بن علی، نیل الاوطار، ج۲، ص۵۲.    
[۸۵] ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، فتح الباری، ج۳، ص۳۸۰.    
تقبیل رکن یمانی را مستحب دانسته‌اند. بیشتر فقیهان اهل سنت، انجام دادن این رفتار را از سوی پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) قطعی ندانسته
[۸۶] فاسی، محمد بن احمد، شفاء الغرام، ج۱، ص۲۳۱.    
و آن را مستحب نشمرده‌اند.
[۸۷] سرخسی، محمد بن احمد، المبسوط، ج۴، ص۴۹.    
[۸۸] ابن قدامه مقدسی، عبدالله بن احمد، المغنی، ج۳، ص۳۹۴.    
[۸۹] نووی، یحیی بن شرف، المجموع، ج۸، ص۳۴.    
در باور شافعیان، بوسیدن دست پس از استلام رکن یمانی، مستحب است.
[۹۰] شافعی، محمد بن ادریس، الام، ج۲، ص۲۳۰.    
[۹۱] نووی، یحیی بن شرف، المجموع، ج۸، ص۳۵.    
[۹۲] نووی، یحیی بن شرف، المجموع، ج۸، ص ۳۸.    
[۹۳] انصاری، زکریا بن محمد، اسنی المطالب، ج۶، ص۱۶۹.    


۳.۳ - همه ارکان کعبه


شماری از فقیهان امامی، تقبیل ارکان چهارگانه کعبه را از سنن طواف شمرده‌اند.
[۹۴] حلبی، علی بن حسن، اشارة السبق، ص۱۳۲.    
[۹۵] شهید ثانی، رسائل الشهید، ص۳۷۶.    
بعضی به استحباب بوسیدن همه اجزای کعبه، به ویژه مستجار، باور دارند.
[۹۶] لنکرانی، محمدفاضل، تفصیل الشریعه، ج۴، ص۴۲۳.    
برخی شافعیان نیز بوسیدن همه اجزای کعبه را نیکو دانسته
[۹۷] هیتمی، احمد بن حجر، تحفة المحتاج، ج۳، ص۱۷۵.    
[۹۸] شافعی، محمد بن ابی‌العباس، نهایة المحتاج، ج۱۰، ص۳۳۴.    
[۹۹] رملی، احمد بن حمزة، فتاوی الرملی، ج۴، ص۱۰۶.    
و شماری از حنفیان به جواز تقبیل عَتَبه کعبه (درگاه کعبه) تصریح کرده‌اند.
[۱۰۰] ابن عابدین، محمدامین بن عمر، حاشیة رد المحتار، ج۶، ص۷۰۲.    
[۱۰۱] زیلعی، عثمان، تبیین الحقائق، ج۲، ص۱۶.    
[۱۰۲] شیخی‌زاده، عبدالرحمن بن محمد، مجمع الانهار، ج۱، ص۲۸۳-۲۸۴.    


۳.۴ - قبر و ضریح پیامبر اکرم


فقیهان امامی به پشتوانه روایات متعدد
[۱۰۳] سید ابن طاوس، علی بن موسی، اقبال الاعمال، ج۲، ص۶۴.    
[۱۰۴] سید ابن طاوس، علی بن موسی، اقبال الاعمال، ج۲، ص ۶۶.    
[۱۰۵] ابن مشهدی، محمد، المزار الکبیر، ص۲۶۰.    
بر آنند که بوسیدن قبر و ضریح پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) و دیگر امامان (علیهم‌السلام) مستحب است.
[۱۰۶] عاملی، محمد بن مکی، الدروس الشرعیه، ج۲، ص۲۳.    
[۱۰۷] بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق، ج۱۷، ص۴۲۱.    
[۱۰۸] نراقی، احمد، رسائل و مسائل، ج۳، ص۱۵.
نیز آنان عتبه‌بوسی حرم پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) و دیگر معصومان را در شمار سیره امامیه دانسته‌اند و اگر مورد سوء استفاده دیگران قرار نگیرد، آن را جایز شمرده‌اند.
[۱۰۹] عاملی، محمد بن مکی، الدروس الشرعیه، ج۲، ص۲۴.    
[۱۱۰] جزائری، سید عبدالله، التحفة السنیه، ج۲، ص۱۹۷.
[۱۱۱] نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۲۰، ص۱۰۱.    
شماری از اهل سنت هم تقبیل قبرهای صالحان و عتبه‌بوسی به قصد تبرک را جایز دانسته و سیره دانشوران را بر آن جاری دانسته‌اند.
[۱۱۲] سمهودی، علی بن عبدالله، وفاء الوفاء، ج۴، ص۲۱۸.    
[۱۱۳] شروانی، احمد بن قاسم، حواشی الشروانی، ج۳، ص۱۷۵.    
در برابر، بعضی این تقبیل را خلاف ادب خوانده و حکم به کراهت یا عدم استحباب آن داده‌اند.
[۱۱۴] ابن قدامه مقدسی، عبدالله بن احمد، المغنی، ج۳، ص۵۹۱.
[۱۱۵] شربینی، محمد بن احمد، مغنی المحتاج، ج۱، ص۳۶۴.    
ابن تیمیه، فقیه حنبلی سده هشتم ق. و وهابیان بوسیدن قبرها، حتی قبرهای پیامبران، را به ادعای اجماع همه مسلمانان، حرام دانسته و آن را مصداق شرک شمرده‌اند.
[۱۱۶] ابن تیمیه، جامع المسائل، ج۳، ص۴۵.
[۱۱۷] ابن تیمیه، جامع المسائل، ج۳، ص ۱۴۹.

[۱۱۸] ابن تیمیه، زیارة القبور، ج۱، ص۳۰.    
[۱۱۹] ابن تیمیه، زیارة القبور، ج۱، ص ۵۴.    
[۱۲۰] قفاری، ناصر بن عبدالله، اصول مذهب الشیعه، ج۲، ص۴۷۳.    
از این‌رو، بوسه زدن بر ضریح پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) را ممنوع کرده‌اند و از آن سخت پیشگیری می‌کنند.
[۱۲۱] سبحانی، جعفر، آیین وهابیت، ص۱۸۱.
در پاسخ می‌توان گفت که بوسه بر این مکان‌ها، با اعتقاد به استقلال غیر خدا در تاثیر، همراه نیست تا شرک به شمار آید؛ بلکه به قصد احترام به آنان و تبرک انجام می‌شود. احترام به صالحان و بوسیدن آثارشان حتی پس از مرگ آنان، خود، نوعی اظهار محبت به آن‌ها است. در سیره پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) و صحابه، نمونه‌هایی از این احترام و بوسه به چشم می‌خورد. از آن جمله، می‌توان به بوسه پیامبر بر جنازه عثمان بن مظعون،
[۱۲۲] سجستانی، سلیمان بن اشعث، سنن ابی داود، ج۲، ص۷۱، ۷۳.    
[۱۲۳] ابن ‌ماجه‌، محمد بن یزید، سنن‌ ابن ‌ماجه، ج۱، ص۴۶۸.    
[۱۲۴] حاکم نیشابوری، المستدرک، ج۱، ص۳۶۱.    
بوسه جابر بن عبدالله بر جنازه پدرش در حضور پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم)،
[۱۲۵] ابن ‌سعد بغدادی، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، ج۳، ص۵۶۱.    
[۱۲۶] بهوتی، منصور بن یونس، کشاف القناع، ج۲، ص۸۵.    
و بوسه ابوبکر بر جنازه پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم)
[۱۲۷] ابن ‌سعد بغدادی، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۲۶۵.    
[۱۲۸] ترمذی، محمد بن عیسی، سنن الترمذی، ج۲، ص۳۰۵.    
[۱۲۹] نسائی احمد بن شعیب، سنن النسائی، ج۴، ص۱۱.    
اشاره کرد. افزون بر این، در رفتار صحابه، موارد بسیار از تبرک آنان به آثار پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) به ویژه قبر و منبر ایشان دیده می‌شود.
[۱۳۰] سمهودی، علی بن عبدالله، وفاء الوفاء، ج۱، ص۶۸.    
[۱۳۱] سمهودی، علی بن عبدالله، وفاء الوفاء، ج۱، ص ۱۱۷.    
[۱۳۲] احمدی میانجی، علی، التبرک، ص۳۶.
[۱۳۳] احمدی میانجی، علی، التبرک، ص۳۹.
[۱۳۴] احمدی میانجی، علی، التبرک، ص۴۸.
[۱۳۵] احمدی میانجی، علی، التبرک، ص۵۶-۵۷.
گذشته از این‌ها، احمد بن حنبل، امام حنبلیان، بوسیدن قبر و منبر پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) را روا دانسته است.
[۱۳۶] ابن حنبل، احمد بن محمد، العلل و معرفة الرجال، ج۲، ص۴۹۲.    
برخی جواز آن را از مشروعیت تقبیل حجرالاسود برداشت کرده‌اند.
[۱۳۷] شوکانی، محمد بن علی، نیل الاوطار، ج۵، ص۵۱.    
[۱۳۸] ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، فتح الباری، ج۳، ص۴۷۵.    


۳.۵ - مکان ولادت پیامبر اکرم


به تصریح شماری از فقیهان امامی، تقبیل مکان ولادت پیامبر در مکه به قصد تیمن و تبرک مستحب است.
[۱۳۹] کاشف الغطاء، احمد بن علی، قلائد الدرر، ص۹۱.    
[۱۴۰] کاشف الغطاء، علی بن محمد، المختصر من مرشد الانام، ص۱۳۳.    
از سخن برخی شافعیان نیز برمی‌آید که بوسیدن هر مکان شریفی به قصد تبرک نیکو است.
[۱۴۱] بدرالدین العینی، محمود بن احمد، عمدة القاری، ج۹، ص۲۴۱.    


۳.۶ - مصحف


در شماری از منابع امامی،
[۱۴۲] آملی، میرزا‌هاشم، المعالم الماثوره، ج۴، ص۱۶۷.    
[۱۴۳] توضیح المسائل مراجع، بنی‌هاشمی، سید محمد حسن، ج۱، ص۱۸۶.    
شافعی،
[۱۴۴] زرکشی محمد بن عبدالله، البرهان، ج۱، ص۴۷۸.    
[۱۴۵] شروانی، احمد بن قاسم، حواشی الشروانی، ج۱، ص۱۵۵.    
حنفی و حنبلی، به پشتوانه سیره شماری از صحابه
[۱۴۶] حصکفی، محمد بن علی، الدر المختار، ج۱، ص۶۵۹    
[۱۴۷] ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایه، ج۷، ص۳۴.    
[۱۴۸] ابن تیمیه، الفتاوی الکبری، ج۱، ص۴۹.    
بوسیدن قرآن کاری نیکو یا جایز شمرده شده است.
[۱۴۹] بهوتی، منصور بن یونس، کشاف القناع، ج۱، ص۱۶۱.    
[۱۵۰] حصکفی، محمد بن علی، الدر المختار، ج۱، ص۶۵۹.    


۳.۷ - زائر خانه خدا


بر پایه منابع حدیثی امامی، بوسیدن دهان و چشم و پیشانی و صورت کسی که از مکه بازگشته، مستحب است.
[۱۵۱] شیخ صدوق، الخصال، ج۲، ص۶۳۴.    
[۱۵۲] ابن ادریس حلی، محمد بن احمد، السرائر، ج۳، ص۴۶۱.    
[۱۵۳] شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۸، ص۳۲۸.    


۳.۸ - سایر موارد


در شماری از منابع، مواردی دیگر نیز به عنوان تقبیل مباح یا مستحب یاد شده‌اند؛ از جمله: دست فرد عالم و صالح، فرزند، و کسی که از سفر برگشته است.
[۱۵۴] نووی، یحیی بن شرف، المجموع، ج۴، ص۶۳۷-۶۴۰.    
[۱۵۵] شروانی، احمد بن قاسم، حواشی الشروانی، ج۱، ص۱۵۵.    
[۱۵۶] شروانی، احمد بن قاسم، حواشی الشروانی، ج۷، ص۲۰۸.    
[۱۵۷] بهوتی، منصور بن یونس، کشاف القناع، ج۱، ص۱۶۲.


۴ - منابع


۱. آيين وهابيت: سبحاني، قم، انتشارات اسلامي، ۱۳۷۳ش.
۲. ارشاد السائل: سيد محمد رضا گلپايگاني، بيروت، دار الصفوة، ۱۴۱۳ق.
۳. اسني المطالب: احمد زيني دحلان، قاهره، ۱۳۲۳ق.
۴. اشارة السبق: علي بن حسين حلبي (م. قرن۶ق)، به كوشش بهادري، قم، جامعه مدرسين، ۱۴۱۴ق.
۵. اصول مذهب الشيعه: ناصر بن عبدالله قفاري، دار النشر، ۱۴۱۴ق.
۶. اقبال الاعمال: ابن طاوس (م۶۶۴ق)، به كوشش قيومي، قم، دفتر تبليغات، ۱۴۱۸ق.
۷. الام: شافعي (م ۲۰۴ق)، بيروت، دار الفكر، ۱۴۰۳ق.
۸. الانتصار: سيد مرتضي (م۴۳۶ق)، قم، النشر الاسلامي، ۱۴۱۵ق.
۹. البحر الرائق: ابونجيم مصري (م۹۷۰ق)، به كوشش زكريا عميرات، بيروت، دار الكتب العلميه، ۱۴۱۸ق.
۱۰. البداية و النهايه: ابن كثير (م۷۷۴ق)، به كوشش علي شيري، بيروت، دار احياء التراث العربي، ۱۴۰۸ق.
۱۱. البرهان في علوم القرآن: زركشي (م۷۹۴ق)، به كوشش محمد ابوالفضل، قاهره، دار احياء الكتب العربيه، ۱۳۷۶ق.
۱۲. التبرك: علي احمدي ميانجي، تهران، مشعر، ۱۴۲۲ق.
۱۳. تبيين الحقائق: عثمان زيلعي (م۷۴۳ق)، قاهره، دار الكتب الاسلامي، ۱۳۱۳ق.
۱۴. التحفة السنيه: سيد عبدالله جزائري (م۱۱۸۰ق).
۱۵. تحفة المحتاج: احمد بن حجر هيتمي، مصر، المكتبة التجارية الكبري، ۱۹۸۳م.
۱۶. تفصيل الشريعه: محمد فاضل لنكراني، بيروت، دار التعارف، ۱۴۱۸ق.
۱۷. توضيح المسائل مراجع: گردآورنده: سيد محمد حسن بني‌هاشمي، قم، انتشارات اسلامي، ۱۳۷۷ش.
۱۸. الثمر الداني: آبي ازهري (م۱۳۳۰ق)، بيروت، المكتبة الثقافيه.
۱۹. جامع الفتاوي: سيد مرتضي موسوي شاهرودي، تهران، مشعر، ۱۴۲۸ق.
۲۰. جامع المسائل لابن تيميه: ابن تيميه (م۷۲۸ق)، به كوشش محمد عزيز، دار عالم الفوائد، ۱۴۲۲ق.
۲۱. جواهر الكلام: نجفي (م۱۲۶۶ق)، به كوشش قوچاني و ديگران، بيروت، دار احياء التراث العربی.
۲۲. حاشية الدسوقي: دسوقي (م۱۲۳۰ق)، دار احياء الكتب العربيه.
۲۳. حاشية العدوي: علي صعيدي عدوي (م۱۱۸۹ق)، به كوشش بقاعي، بيروت، دار الفكر، ۱۴۱۲ق.
۲۴. حاشية رد المحتار: ابن عابدين (م۱۲۵۲ق)، بيروت، دار الفكر، ۱۴۱۵ق.
۲۵. الحاوي الكبير: ماوردي (م. ۴۵۰ق)، به كوشش علي محمد، بيروت، دار الكتب العلميه، ۱۴۱۴ق.
۲۶. الحدائق الناضره: يوسف بحراني (م۱۱۸۶ق)، به كوشش آخوندي، قم، نشر اسلامي، ۱۳۶۳ش.
۲۷. حواشي الشرواني و العبادي: شرواني (م۱۳۰۱ق) و عبادي (م.۹۹۴ق)، بيروت، دار احياء التراث العربي.
۲۸. الخصال: صدوق (م۳۸۱ق)، به كوشش غفاري، قم، نشر اسلامي، ۱۴۱۶ق.
۲۹. الدر المختار: حصكفي (م۱۰۸۸ق)، بيروت، دار الفكر، ۱۴۱۵ق.
۳۰. الدروس الشرعيه: شهيد اول (م۷۸۶ق)، قم، نشر اسلامي، ۱۴۱۲ق.
۳۱. دعائم الاسلام: نعمان مغربي (م۳۶۳ق)، به كوشش فيضي، قاهره، دار المعارف، ۱۳۸۳ق.
۳۲. الذريعة الي تصانيف الشيعه: آقا بزرگ تهراني (م۱۳۸۹ق)، بيروت، دار الاضواء، ۱۴۰۳ق.
۳۳. رسالة القيرواني: عبدالله بن ابي‌زيد قيرواني (م۳۸۶ق)، بيروت، دار الفكر.
۳۴. رسائل الشهيد: شهيد ثاني (م۹۶۵ق)، قم، بصيرتي، سنگي.
۳۵. رسائل و مسائل: احمد نراقي (م۱۲۴۵ق)، قم، كنگره نراقيين، ۱۴۲۲ق.
۳۶. روض الجنان: ابوالفتوح رازي (م۵۵۴ق)، به كوشش ياحقي و ناصح، مشهد، آستان قدس رضوي، ۱۳۷۵ش.
۳۷. الروضة البهية في شرح اللمعه: شهيد ثاني (م۹۶۵ق)، به كوشش كلانتر، قم، مكتبة الداوري، ۱۴۱۰ق.
۳۸. زيارة القبور: ابن تيميه (م۷۲۸ق)، رياض، الادارة العامه، ۱۴۱۰ق.
۳۹. السرائر: ابن ادريس (م۵۹۸ق)، قم، نشر اسلامي، ۱۴۱۱ق.
۴۰. سنن ابن ماجه: ابن ماجه (م۲۷۵ق)، به كوشش محمد فؤاد، بيروت، دار احياء التراث العربي، ۱۳۹۵ق.
۴۱. سنن ابي‌داود: سجستاني (م۲۷۵ق)، به كوشش سعيد لحام، بيروت، دار الفكر، ۱۴۱۰ق.
۴۲. سنن الترمذي: ترمذي (م۲۷۹ق)، به كوشش عبدالوهاب، بيروت، دار الفكر، ۱۴۰۲ق.
۴۳. السنن الكبري: بيهقي (م۴۵۸ق)، بيروت، دار الفكر.
۴۴. سنن النسائي: نسائي (م۳۰۳ق)، بيروت، دار الفكر، ۱۳۴۸ق.
۴۵. الشرح الكبير: عبدالرحمن بن قدامه (م۶۸۲ق)، بيروت، دار الكتب العلميه.
۴۶. شفاء الغرام: محمد فاسي (م۸۳۲ق)، به كوشش گروهي از علما، بيروت، دار الكتب العلميه، ۱۴۲۱ق.
۴۷. شمس العلوم: نشوان حميري (م۵۷۳ق)، به كوشش عمري و اريابي، دمشق، دار الفكر، ۱۴۲۰ق.
۴۸. صحيح البخاري: بخاري (م۲۵۶ق)، بيروت، دار الفكر، ۱۴۰۱ق.
۴۹. صحيح مسلم: مسلم (م۲۶۱ق)، بيروت، دار الفكر.
۵۰. صراط النجاة: ميرزا جواد تبريزي، دار الاعتصام، ۱۴۱۷ق.
۵۱. الطبقات الكبري: ابن سعد (م۲۳۰ق)، بيروت، دار صادر.
۵۲. علل الشرائع: صدوق (م۳۸۱ق)، به كوشش بحر العلوم، نجف، المكتبة الحيدريه، ۱۳۸۵ق.
۵۳. العلل و معرفة الرجال: احمد بن حنبل (م۲۴۰ق)، به كوشش وصي‌ الله بن محمد، بيروت، المكتب الاسلامي.
۵۴. عمدة القاري: عيني (م۸۵۵ق)، بيروت، دار احياء التراث العربي.
۵۵. العين: خليل (م۱۷۵ق)، به كوشش مخزومي و سامرائي، دار الهجره، ۱۴۰۹ق.
۵۶. فتاوي الرملي: احمد بن حمزة رملي (م۹۵۷ق)، به كوشش محمد بن ابي‌العباس، المكتبة الاسلاميه.
۵۷. فتح الباري: ابن حجر عسقلاني (م۸۵۲ق)، بيروت، دار المعرفه.
۵۸. فتح العزيز: عبدالكريم بن محمد رافعي (م۶۲۳ق)، دار الفكر.
۵۹. الفقه الاسلامي و ادلته: وهبة زحيلي، دمشق، دار الفكر، ۱۴۱۸ق.
۶۰. الفواكه الدواني: احمد بن غنيم نفراوي (م۱۱۲۶ق)، به كوشش رضا فرحات، مكتبة الثقافة الاسلاميه.
۶۱. الفوائد المدنيه: محمد امين استرآبادي (م۱۰۳۳ق)، اهل بيت، خطي.
۶۲. قلائد الدرر في مناسك من حج و اعتمر: احمد بن علي كاشف الغطاء (م۱۳۴۴ق)، نجف، كاشف الغطاء، ۱۳۶۷ق.
۶۳. الكافي: كليني (م۳۲۹ق)، به كوشش غفاري، تهران، دار الكتب الاسلاميه، ۱۳۷۵ش.
۶۴. كشاف القناع: منصور بهوتي (م۱۰۵۱ق)، به كوشش محمد حسن، بيروت، دار الكتب العلميه، ۱۴۱۸ق.
۶۵. لسان العرب: ابن منظور (م۷۱۱ق)، قم، ادب الحوزه، ۱۴۰۵ق.
۶۶. المبسوط في فقه الاماميه: طوسي (م۴۶۰ق)، به كوشش بهبودي، تهران، المكتبة المرتضويه.
۶۷. المبسوط: سرخسي (م۴۸۳ق)، بيروت، دار المعرفه، ۱۴۰۶ق.
۶۸. مجمع الانهر في شرح ملتقي الأبحر: عبدالرحمن بن محمد شيخي‌زاده (م۱۰۷۸ق)، دار احياء التراث العربي.
۶۹. المجموع شرح المهذب: نووي (م۶۷۶ق)، دار الفكر.
۷۰. المختصر من مرشد الانام لحج بيت الله الحرام: علي بن محمد كاشف الغطاء، نجف، كاشف الغطاء، ۱۴۲۳ق.
۷۱. مختلف الشيعه: علامة حلي (م۷۲۶ق)، قم، النشر الاسلامي، ۱۴۱۲ق.
۷۲. المراسم العلويه: سلار حمزة بن عبدالعزيز (م۴۴۸ق)، به كوشش بستاني، قم، منشورات الحرمين، ۱۴۰۴ق.
۷۳. المراسم العلويه: سلار حمزة بن عبدالعزيز (م۴۴۸ق)، به كوشش حسيني، قم، المجمع العالمي لأهل البيت:، ۱۴۱۴ق.
۷۴. المزار الكبير: محمد بن مشهدي (م۶۱۰ق)، به كوشش قيّومي، قم، النشر الاسلامي، ۱۴۱۹ق.
۷۵. المستدرك علي الصحيحين: حاكم نيشابوري (م۴۰۵ق)، به كوشش مرعشلي، بيروت، دار المعرفه، ۱۴۰۶ق.
۷۶. مستند الشيعه: احمد نراقي (م۱۲۴۵ق)، قم، آل البيت:، ۱۴۱۵ق.
۷۷. مسند احمد: احمد بن حنبل (م۲۴۱ق)، بيروت، دار صادر.
۷۸. المعالم المأثوره: ميرزا هاشم آملي، قم، ناشر: مؤلف، ۱۴۰۶ق.
۷۹. مغني المحتاج: محمد شربيني (م۹۷۷ق)، بيروت، دار احياء التراث العربي، ۱۳۷۷ق.
۸۰. المغني: عبدالله بن قدامه (م۶۲۰ق)، بيروت، دار الكتب العلميه.
۸۱. المقنعه: مفيد (م۴۱۳ق)، قم، نشر اسلامي، ۱۴۱۰ق.
۸۲. من لا يحضره الفقيه: صدوق (م۳۸۱ق)، به كوشش غفاري، قم، نشر اسلامي، ۱۴۰۴ق.
۸۳. مواهب الجليل: حطاب رعيني (م۹۵۴ق)، به كوشش زكريا عميرات، بيروت، دار الكتب العلميه، ۱۴۱۶ق.
۸۴. نهاية المحتاج: محمد بن ابي‌العباس شافعي (م۱۰۰۴ق)، دار الكتب العلميه.
۸۵. نيل الاوطار: شوكاني (م۱۲۵۵ق)، بيروت، دار الجيل، ۱۹۷۳م.
۸۶. وسائل الشيعه: حر عاملي (م۱۱۰۴ق)، قم، آل البيت:، ۱۴۱۲ق.
۸۷. وفاء الوفاء: سمهودي (م۹۱۱ق)، به كوشش خالد عبدالغني، بيروت، دار الكتب العلميه، ۲۰۰۶م.
۸۸. هداية الامه: حر عاملي (م۱۱۰۴ق)، مشهد، مجمع البحوث الاسلاميه، ۱۴۱۲ق.

۵ - پانویس

 
۱. ↑ فراهیدی، خلیل بن احمد، العین، ج۵، ص۱۶۸.    
۲. ↑ حمیری، نشوان، شمس العلوم، ج۸، ص۴۹۸.    
۳. ↑ ابن ‌منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ج۱۱، ص۵۴۴، «قبل».    
۴. ↑ رافعی، عبدالکریم بن محمد، فتح العزیز، ج۷، ص۴۸۰.    
۵. ↑ نووی، یحیی بن شرف، المجموع، ج۸، ص۳۵.    
۶. ↑ شروانی، احمد بن قاسم، حواشی الشروانی۴، ص۸۴.    
۷. ↑ سلار دیلمی، حمزه بن عبدالعزیز، المراسم العلویه، ص۱۰۵.    
۸. ↑ حلی، حسن بن یوسف، مختلف الشیعه، ج۴، ص۱۹۵.    
۹. ↑ رافعی، عبدالکریم بن محمد، فتح العزیز، ج۷، ص۴۸۰.    
۱۰. ↑ عاملی، محمد بن مکی، الدروس الشرعیه، ج۱، ص۳۷۲.    
۱۱. ↑ زحیلی، وهبة، الفقه الاسلامی، ج۳، ص۲۳۰۴.    
۱۲. ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۱، ص۵۲۸.    
۱۳. ↑ شیخ کلینی، الکافی، ج۴، ص۱۸۶.    
۱۴. ↑ شیخ صدوق، علل الشرائع، ج۲، ص۴۲۷.    
۱۵. ↑ هدایة شافعی، محمد بن ادریس، الامه، ج۵، ص۳۱۴.
۱۶. ↑ شیخ کلینی، الکافی، ج۴، ص۴۰۸.    
۱۷. ↑ شیخ کلینی، الکافی، ج۴، ص۵۳۲.    
۱۸. ↑ بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح بخاری، ج۲، ص۱۵۱.    
۱۹. ↑ بیهقی، احمد بن حسین، السنن الکبری، ج۵، ص۷۴.    
۲۰. ↑ ابن حنبل، احمد بن محمد، مسند احمد، ج۱، ص۲۷۵.    
۲۱. ↑ قشیری نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۲، ص۹۲۵.    
۲۲. ↑ شیخ کلینی، الکافی، ج۴، ص۱۸۵.    
۲۳. ↑ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۱۹۱.    
۲۴. ↑ بدرالدین العینی، محمود بن احمد، عمدة القاری، ج۱۱، ص۲۴۱.    
۲۵. ↑ ابن نجیم، زین‌الدین بن ابراهیم، البحر الرائق، ج۸، ص۲۲۶.    
۲۶. ↑ حلبی، علی بن حسن، اشارة السبق، ص۱۳۲.    
۲۷. ↑ شهید ثانی، الروضة البهیه، ج۲، ص۲۵۵.    
۲۸. ↑ طباطبایی، علی بن محمدعلی، ریاض المسائل، ج۷، ص۳۷.    
۲۹. ↑ شافعی، محمد بن ادریس، الام، ج۲، ص۱۸۶.    
۳۰. ↑ نووی، یحیی بن شرف، المجموع، ج۸، ص۳۳.    
۳۱. ↑ نووی، یحیی بن شرف، المجموع، ج۸، ص۲۶۵.    
۳۲. ↑ ابن قدامه مقدسی، الشرح الکبیر، ج۳، ص۳۵۸.    
۳۳. ↑ ماوردی، علی بن محمد، الحاوی الکبیر، ج۴، ص۱۳۶.    
۳۴. ↑ گلپایگانی، سید محمدرضا، ارشاد السائل، ص۸۵.    
۳۵. ↑ تبریزی، میرزا جواد، صراط النجاة، ج۳، ص۱۶۵.    
۳۶. ↑ ماوردی، علی بن محمد، الحاوی الکبیر، ج۴، ص۱۳۶.    
۳۷. ↑ موسوی شاهرودی، سید مرتضی، جامع الفتاوی، ص۹۵.
۳۸. ↑ مغربی، نعمان بن محمد، دعائم الاسلام، ج۱، ص۳۱۴.    
۳۹. ↑ آبی ازهری، صالح، الثمر الدانی، ص۳۶۶.    
۴۰. ↑ سلار دیلمی، حمزه بن عبدالعزیز، المراسم العلویه، ص۱۰۵.    
۴۱. ↑ قیروانی، عبدالله بن ابی‌زید، رسالة القیروانی، ص۱۴۹.    
۴۲. ↑ نفراوی، احمد بن غنیم، الفواکه الدوانی، ج۲، ص۱۷۰-۱۷۲.    
۴۳. ↑ شیخ مفید، المقنعه، ص۴۰۲.    
۴۴. ↑ ابن قدامه مقدسی، الشرح الکبیر، ج۲، ص۴۰.    
۴۵. ↑ رافعی، عبدالکریم بن محمد، فتح العزیز، ج۷، ص۳۱۷.    
۴۶. ↑ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۵۳۱.    
۴۷. ↑ شیخ مفید، المقنعه، ص۴۰۲.    
۴۸. ↑ شهید ثانی، الروضة البهیه، ج۲، ص۲۵۵.    
۴۹. ↑ رافعی، عبدالکریم بن محمد، فتح العزیز، ج۷، ص۳۱۶.    
۵۰. ↑ نووی، یحیی بن شرف، المجموع، ج۸، ص۳۵.    
۵۱. ↑ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۵۳۱.    
۵۲. ↑ عاملی، محمد بن مکی، الدروس الشرعیه، ج۱، ص۳۹۸.    
۵۳. ↑ شروانی، احمد بن قاسم، حواشی الشروانی، ج۴، ص۸۵.    
۵۴. ↑ شیخ طوسی، المبسوط، ج۱، ص۳۷۷.    
۵۵. ↑ حطاب رعینی، محمد بن محمد، مواهب الجلیل، ج۳، ص۱۰۹.    
۵۶. ↑ انصاری، زکریا بن محمد، اسنی المطالب، ج۱، ص۴۸۳.    
۵۷. ↑ شیخ مفید، المقنعه، ص۴۰۲.    
۵۸. ↑ نراقی، احمد، مستند الشیعه، ج۱۲، ص۶۶.    
۵۹. ↑ نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۱۹، ص۳۴۵.    
۶۰. ↑ سرخسی، محمد بن احمد، المبسوط، ج۴، ص۱۰.    
۶۱. ↑ نووی، یحیی بن شرف، المجموع، ج۸، ص۵۷.    
۶۲. ↑ ابن قدامه مقدسی، عبدالله بن احمد، المغنی، ج۳، ص۳۹۵.
۶۳. ↑ نراقی، احمد، مستند الشیعه، ج۱۲، ص۶۷.    
۶۴. ↑ شیخ کلینی، الکافی، ج۴، ص۳۹۸.    
۶۵. ↑ صعیدی عدوی، علی، حاشیة العدوی، ج۱، ص۶۶۴.    
۶۶. ↑ نووی، یحیی بن شرف، المجموع، ج۸، ص۳۳-۳۵.    
۶۷. ↑ شربینی، محمد بن احمد، مغنی المحتاج، ج۱، ص۴۸۸.    
۶۸. ↑ حطاب رعینی، محمد بن محمد، مواهب الجلیل، ج۴، ص۱۰۸.    
۶۹. ↑ زحیلی، وهبة، الفقه الاسلامی، ج۳، ص۲۱۵۳.    
۷۰. ↑ ماوردی، علی بن محمد، الحاوی الکبیر، ج۴، ص۱۳۵.    
۷۱. ↑ نووی، یحیی بن شرف، المجموع، ج۸، ص۱۳.    
۷۲. ↑ حطاب رعینی، محمد بن محمد، مواهب الجلیل، ج۳، ص۱۰۸.    
۷۳. ↑ ابن نجیم، زین‌الدین بن ابراهیم، البحر الرائق، ج۲، ص۵۷۳.    
۷۴. ↑ دسوقی، محمد بن احمد، حاشیة الدسوقی، ج۲، ص۴۱.    
۷۵. ↑ رافعی، عبدالکریم بن محمد، فتح العزیز، ج۷، ص۳۱۸.    
۷۶. ↑ نووی، یحیی بن شرف، المجموع، ج۸، ص۳۳.    
۷۷. ↑ ماوردی، علی بن محمد، الحاوی الکبیر، ج۴، ص۱۳۶.    
۷۸. ↑ شیخ کلینی، الکافی، ج۴، ص۴۰۸.    
۷۹. ↑ فاکهی، محمد بن اسحاق، اخبار مکه، ج۱، ص۱۲۲.    
۸۰. ↑ علم‌الهدی، علی بن حسین، الانتصار، ص۲۵۶.    
۸۱. ↑ عاملی، محمد بن مکی، الدروس الشرعیه، ج۱، ص۳۹۹.    
۸۲. ↑ شهید ثانی، الروضة البهیه، ج۲، ص۲۵۵.    
۸۳. ↑ ابن عابدین، محمدامین بن عمر، حاشیة رد المحتار، ج۶، ص۷۰۳.
۸۴. ↑ شوکانی، محمد بن علی، نیل الاوطار، ج۲، ص۵۲.    
۸۵. ↑ ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، فتح الباری، ج۳، ص۳۸۰.    
۸۶. ↑ فاسی، محمد بن احمد، شفاء الغرام، ج۱، ص۲۳۱.    
۸۷. ↑ سرخسی، محمد بن احمد، المبسوط، ج۴، ص۴۹.    
۸۸. ↑ ابن قدامه مقدسی، عبدالله بن احمد، المغنی، ج۳، ص۳۹۴.    
۸۹. ↑ نووی، یحیی بن شرف، المجموع، ج۸، ص۳۴.    
۹۰. ↑ شافعی، محمد بن ادریس، الام، ج۲، ص۲۳۰.    
۹۱. ↑ نووی، یحیی بن شرف، المجموع، ج۸، ص۳۵.    
۹۲. ↑ نووی، یحیی بن شرف، المجموع، ج۸، ص ۳۸.    
۹۳. ↑ انصاری، زکریا بن محمد، اسنی المطالب، ج۶، ص۱۶۹.    
۹۴. ↑ حلبی، علی بن حسن، اشارة السبق، ص۱۳۲.    
۹۵. ↑ شهید ثانی، رسائل الشهید، ص۳۷۶.    
۹۶. ↑ لنکرانی، محمدفاضل، تفصیل الشریعه، ج۴، ص۴۲۳.    
۹۷. ↑ هیتمی، احمد بن حجر، تحفة المحتاج، ج۳، ص۱۷۵.    
۹۸. ↑ شافعی، محمد بن ابی‌العباس، نهایة المحتاج، ج۱۰، ص۳۳۴.    
۹۹. ↑ رملی، احمد بن حمزة، فتاوی الرملی، ج۴، ص۱۰۶.    
۱۰۰. ↑ ابن عابدین، محمدامین بن عمر، حاشیة رد المحتار، ج۶، ص۷۰۲.    
۱۰۱. ↑ زیلعی، عثمان، تبیین الحقائق، ج۲، ص۱۶.    
۱۰۲. ↑ شیخی‌زاده، عبدالرحمن بن محمد، مجمع الانهار، ج۱، ص۲۸۳-۲۸۴.    
۱۰۳. ↑ سید ابن طاوس، علی بن موسی، اقبال الاعمال، ج۲، ص۶۴.    
۱۰۴. ↑ سید ابن طاوس، علی بن موسی، اقبال الاعمال، ج۲، ص ۶۶.    
۱۰۵. ↑ ابن مشهدی، محمد، المزار الکبیر، ص۲۶۰.    
۱۰۶. ↑ عاملی، محمد بن مکی، الدروس الشرعیه، ج۲، ص۲۳.    
۱۰۷. ↑ بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق، ج۱۷، ص۴۲۱.    
۱۰۸. ↑ نراقی، احمد، رسائل و مسائل، ج۳، ص۱۵.
۱۰۹. ↑ عاملی، محمد بن مکی، الدروس الشرعیه، ج۲، ص۲۴.    
۱۱۰. ↑ جزائری، سید عبدالله، التحفة السنیه، ج۲، ص۱۹۷.
۱۱۱. ↑ نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۲۰، ص۱۰۱.    
۱۱۲. ↑ سمهودی، علی بن عبدالله، وفاء الوفاء، ج۴، ص۲۱۸.    
۱۱۳. ↑ شروانی، احمد بن قاسم، حواشی الشروانی، ج۳، ص۱۷۵.    
۱۱۴. ↑ ابن قدامه مقدسی، عبدالله بن احمد، المغنی، ج۳، ص۵۹۱.
۱۱۵. ↑ شربینی، محمد بن احمد، مغنی المحتاج، ج۱، ص۳۶۴.    
۱۱۶. ↑ ابن تیمیه، جامع المسائل، ج۳، ص۴۵.
۱۱۷. ↑ ابن تیمیه، جامع المسائل، ج۳، ص ۱۴۹.
۱۱۸. ↑ ابن تیمیه، زیارة القبور، ج۱، ص۳۰.    
۱۱۹. ↑ ابن تیمیه، زیارة القبور، ج۱، ص ۵۴.    
۱۲۰. ↑ قفاری، ناصر بن عبدالله، اصول مذهب الشیعه، ج۲، ص۴۷۳.    
۱۲۱. ↑ سبحانی، جعفر، آیین وهابیت، ص۱۸۱.
۱۲۲. ↑ سجستانی، سلیمان بن اشعث، سنن ابی داود، ج۲، ص۷۱، ۷۳.    
۱۲۳. ↑ ابن ‌ماجه‌، محمد بن یزید، سنن‌ ابن ‌ماجه، ج۱، ص۴۶۸.    
۱۲۴. ↑ حاکم نیشابوری، المستدرک، ج۱، ص۳۶۱.    
۱۲۵. ↑ ابن ‌سعد بغدادی، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، ج۳، ص۵۶۱.    
۱۲۶. ↑ بهوتی، منصور بن یونس، کشاف القناع، ج۲، ص۸۵.    
۱۲۷. ↑ ابن ‌سعد بغدادی، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۲۶۵.    
۱۲۸. ↑ ترمذی، محمد بن عیسی، سنن الترمذی، ج۲، ص۳۰۵.    
۱۲۹. ↑ نسائی احمد بن شعیب، سنن النسائی، ج۴، ص۱۱.    
۱۳۰. ↑ سمهودی، علی بن عبدالله، وفاء الوفاء، ج۱، ص۶۸.    
۱۳۱. ↑ سمهودی، علی بن عبدالله، وفاء الوفاء، ج۱، ص ۱۱۷.    
۱۳۲. ↑ احمدی میانجی، علی، التبرک، ص۳۶.
۱۳۳. ↑ احمدی میانجی، علی، التبرک، ص۳۹.
۱۳۴. ↑ احمدی میانجی، علی، التبرک، ص۴۸.
۱۳۵. ↑ احمدی میانجی، علی، التبرک، ص۵۶-۵۷.
۱۳۶. ↑ ابن حنبل، احمد بن محمد، العلل و معرفة الرجال، ج۲، ص۴۹۲.    
۱۳۷. ↑ شوکانی، محمد بن علی، نیل الاوطار، ج۵، ص۵۱.    
۱۳۸. ↑ ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، فتح الباری، ج۳، ص۴۷۵.    
۱۳۹. ↑ کاشف الغطاء، احمد بن علی، قلائد الدرر، ص۹۱.    
۱۴۰. ↑ کاشف الغطاء، علی بن محمد، المختصر من مرشد الانام، ص۱۳۳.    
۱۴۱. ↑ بدرالدین العینی، محمود بن احمد، عمدة القاری، ج۹، ص۲۴۱.    
۱۴۲. ↑ آملی، میرزا‌هاشم، المعالم الماثوره، ج۴، ص۱۶۷.    
۱۴۳. ↑ توضیح المسائل مراجع، بنی‌هاشمی، سید محمد حسن، ج۱، ص۱۸۶.    
۱۴۴. ↑ زرکشی محمد بن عبدالله، البرهان، ج۱، ص۴۷۸.    
۱۴۵. ↑ شروانی، احمد بن قاسم، حواشی الشروانی، ج۱، ص۱۵۵.    
۱۴۶. ↑ حصکفی، محمد بن علی، الدر المختار، ج۱، ص۶۵۹    
۱۴۷. ↑ ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایه، ج۷، ص۳۴.    
۱۴۸. ↑ ابن تیمیه، الفتاوی الکبری، ج۱، ص۴۹.    
۱۴۹. ↑ بهوتی، منصور بن یونس، کشاف القناع، ج۱، ص۱۶۱.    
۱۵۰. ↑ حصکفی، محمد بن علی، الدر المختار، ج۱، ص۶۵۹.    
۱۵۱. ↑ شیخ صدوق، الخصال، ج۲، ص۶۳۴.    
۱۵۲. ↑ ابن ادریس حلی، محمد بن احمد، السرائر، ج۳، ص۴۶۱.    
۱۵۳. ↑ شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۸، ص۳۲۸.    
۱۵۴. ↑ نووی، یحیی بن شرف، المجموع، ج۴، ص۶۳۷-۶۴۰.    
۱۵۵. ↑ شروانی، احمد بن قاسم، حواشی الشروانی، ج۱، ص۱۵۵.    
۱۵۶. ↑ شروانی، احمد بن قاسم، حواشی الشروانی، ج۷، ص۲۰۸.    
۱۵۷. ↑ بهوتی، منصور بن یونس، کشاف القناع، ج۱، ص۱۶۲.


۶ - منبع


حمیدرضا خراسانی، دانشنامه حج و حرمین شریفین، برگرفته از مقاله «تقبیل»، تاریخ بازیابی ۱۴۰۱/۲/۲۲    .


رده‌های این صفحه : تبرک | مباحث فقهی | مستحبات حج




آخرین نظرات
کلیه حقوق این تارنما متعلق به فرا دانشنامه ویکی بین است.